Halıcılık geleneğinin sürdürüldüğü XIV ve XV. yüzyıl Anadolusu’nda Osmanlıların da bu gelişim çizgisinde eserler verdikleri, ancak XVI. yüzyıldan itibaren bu sanata yeni tip ve teknikle apayrı bir biçim ve şekil vermeye başladıkları görülmektedir. Bu dönem halılarının XIV. yüzyılın devamı olarak Erken Osmanlı devri halıları, XVI. yüzyıldaki halıları Klasik Osmanlı devri halıları, daha sonraki asırlara ait olanları da Geç Osmanlı devri halıları olarak tanımlamak mümkündür.
Erken Osmanlı devrinde Avrupalı ressamlar, Batı’ya ihraç edilen halıları tablolarında, fresklerinde resmettikleri için bunlar şekil, form ve desen bakımından geometrik motifli halılar olarak tanımlanmaktadır. Gördes düğümlü olmaları nedeniyle Türk halıları, çoğunlukla geometrik örneklerin ortaya çıktığı bir kompozisyona göre düzenlenmişlerdir. Bu bakımdan halı zemini daha çok kare ve dikdörtgen şekillere bölünerek bunların içlerine de geometrik ve soyut bitki motiflerinden oluşan kompozisyonlar yerleştirilmiştir. Genellikle kenarları örgülü hatlardan oluşturulan küçük sekizgenler ile bunların aralarında baklavaların yerleştirilmesinden meydana gelen örnekler, Alman ressamlarından Hans Holbein’in tablolarında uygulama alanı bulduğundan bu halılar, literatüre Holbein Halıları olarak geçmiştir. Oysa geometrik motifli Türk halılarının I. grubunu temsil eden bu örnekleri, Holbein’den başka birçok Batılı ressam da resmetmiştir. Batılıların resmettiği halı örneklerinin Timur ve Osmanlı devri minyatürlerinde de yansıtılmış olması, bunlara o dönemde ne kadar önem verildiğini ve çevrede ne derece yaygınlaşmış olduğunu göstermektedir.
Resim 1- 1. Holbein tipi halı, 16. yüzyıl başları, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Resim 2- 1. Holbein tipi halının bordüründen detay.
Resim 3- 1604 tarihli ressamı bilinmeyen ''The Somerset House Conference'' tablosunda uzun masanın üzerini örten 1. Holbein tipi halı, Londra, National Gallery.
Resim 4- 1. Holbein tipi halının Detayı.
Çizim 1- 1. Holbein tipi halının rozet göbeği çizimi.
Çizim 2- 1. Holbein tipi halının çizimi
Çizim 3- 16. yüzyıl başı, 1. Holbein tipi halıdan bordür çizimi
Resim 5- 1. Holbein tipi halı, 16. yüzyıl sonu, New York, Metropolitan Museum of Art.
Resim 6- 1. Holbein tipi halının çok değişik ve nadir bir örneği, Londra, Keir Koleksiyonu
Resim 7- 1. Holbein tipine ait bir halı tasviri, B. van Orley'in ''Kutsal Aile'' tablosundan detay, Madrid, Prodo Müzesi.
Resim 8- Hans Holbein'in ''Tüccar George Gisze Portresi'' 1532, Masanın üzerini örten 1. Holbein tipi halı tasviri, Berlin, Staatliche Museen.
Resim 9- 1. Holbein tipi, geometrik desenli Anadolu halısı, 16. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi
Resim 10- Geometrik örnekli 1. Holbein tipi Anadolu halısı, Türkmen halılarına bağlanır. İstanbul, Vakıflar Halı Müzesi.
Resim 11- 1. Holbein tipi kırmızı zeminli halı, İstanbul, Vakıflar Halı Müzesi.
Geometrik motifli Türk halılarının II. grubunu da Venedikli bir ressam olan Lorenzo Lotto, tablolarında resmetmiştir. Onun için bu halılara da Lotto Halıları denilmektedir. Halbuki bu halıları Lotto’dan başka, pek çok Batılı ressam da tablolarında resmetmiştir. Lotto halılarının genel kompozisyon düzeni; geometrik motifli halıların I. grubuna (Holbein) benzemekle birlikte, küçük karelere ayrılmış halı zemininde bitkisel rumi ve palmetlerin oluşturduğu bir sekizgen ve yine aynı örneklerin oluşturduğu eşkenar dörtgen ya da baklava şekillerinden meydana gelen bir kompozisyon düzeni esas alınmıştır. Daha serbest şekilde ve çözümlenmiş bitki formlarının (rumi, palmet) meydana getirdiği bu sekizgen ve baklava şekilleri, sonsuzluk prensibine ve kaydırmalı eksenlere göre, alternatif bir sıralama gösterir. Bunların bordürlerindeki kufi yazıdan bozma bitkisel form ve şekiller de karakteristik bir özellik taşır. Bir bakıma Uşak ve çevresindeki XVI. yüzyılda dokunmuş halılarla benzerlik gösteren Lotto halılarının kahverengi ve sarı zemin üzerine, çeşitli desenlerden meydana gelen renk anlayışı dikkat çekicidir.
Çizim 4- 2. Holbein (Lotto) tipi halının şematik çizimi.
Resim 12- Lotto halısı, 17. yüzyıl, Phildelphia Museum Art.
Resim 13- L. Lotto, Venedik S. Giovanni Paolo Kilisesinde altar resminden detay.
Resim 14- Lotto halısı tasviri, Luca Longhi'nin taht üzerine ''Meryem ve Çocuk İsa'' tablosundan detay, 1530, Folinpopoli Chiesa di san Rufillo.
Resim 15- Armalı Lotto halısı, 17. yüzyıl, New York, Metropolitan Museum of Art, Me Mullan koleksiyonundan gelmiştir.
Resim 16- Lotto halısı, 16. yüzyıl sonu, Londra, Victoria and Albert Museum.
Resim 17- Lotto halısı 17. yüzyıl, Antalya'dan gelme, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Resim 18- Kahverengi zeminli Lotto halısı, 17. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Geometrik motifli III. grup halılarda zemindeki kare ve sekizgenler büyüyerek iç alan iki, üç veya dört eşit kareye veya dikdörtgene ayrılmıştır. Bu alanların her birine ayrı ayrı sekizgenler ve bunların içerisine de sekiz köşeli yıldızlar, çeşitli bitki motifleri, sakin duruşlu veya mücadele eder vaziyetteki hayvan figürleri yerleştirilmiştir. Bordürlerde de çoğunlukla çeşitli çiçek desenleri ve kufi yazı formları kullanılmıştır. Genellikle Bergama ve yöresinde dokunduğu anlaşılan bu grubun hakim renkleri; mavi, kırmızı ve kahverengidir.
Çizim 5- 3. Holbein tipi( büyük örnekli) halının çizimi
Resim 19- 3. Holbein tipi halı, 16. yüzyıl, Berlin, Museum für İslamische Kunst.
Resim 20- 3. Holbein tipi halının tasviri, Hans Holbein'in Elçiler tablosu, 1533.
Resim 21- Hans Holbein Elçiler tablosundan detay.
Resim 22- 3. Holbein tipi halı, A. da Messina'nın Aziz Sebastian tablosundan detay, Dresden, Gemalde Gallery.
Resim 23- 3. Holbein tipi halı, V. Foppo'nın 1485 tarihli freskinde, 15. yüzyıl sonu, Milano, Accademia di Belle Arte di Brera.
Resim 28- 4. Holbein tipi halı, onaltıgen yıldız madalyonlu, 17. yüzyıl sonu, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Erken Osmanlı devrinde Avrupalı ressamlar, Batı’ya ihraç edilen halıları tablolarında, fresklerinde resmettikleri için bunlar şekil, form ve desen bakımından geometrik motifli halılar olarak tanımlanmaktadır. Gördes düğümlü olmaları nedeniyle Türk halıları, çoğunlukla geometrik örneklerin ortaya çıktığı bir kompozisyona göre düzenlenmişlerdir. Bu bakımdan halı zemini daha çok kare ve dikdörtgen şekillere bölünerek bunların içlerine de geometrik ve soyut bitki motiflerinden oluşan kompozisyonlar yerleştirilmiştir. Genellikle kenarları örgülü hatlardan oluşturulan küçük sekizgenler ile bunların aralarında baklavaların yerleştirilmesinden meydana gelen örnekler, Alman ressamlarından Hans Holbein’in tablolarında uygulama alanı bulduğundan bu halılar, literatüre Holbein Halıları olarak geçmiştir. Oysa geometrik motifli Türk halılarının I. grubunu temsil eden bu örnekleri, Holbein’den başka birçok Batılı ressam da resmetmiştir. Batılıların resmettiği halı örneklerinin Timur ve Osmanlı devri minyatürlerinde de yansıtılmış olması, bunlara o dönemde ne kadar önem verildiğini ve çevrede ne derece yaygınlaşmış olduğunu göstermektedir.
Resim 1- 1. Holbein tipi halı, 16. yüzyıl başları, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Resim 2- 1. Holbein tipi halının bordüründen detay.
Resim 3- 1604 tarihli ressamı bilinmeyen ''The Somerset House Conference'' tablosunda uzun masanın üzerini örten 1. Holbein tipi halı, Londra, National Gallery.
Resim 4- 1. Holbein tipi halının Detayı.
Çizim 1- 1. Holbein tipi halının rozet göbeği çizimi.
Çizim 2- 1. Holbein tipi halının çizimi
Çizim 3- 16. yüzyıl başı, 1. Holbein tipi halıdan bordür çizimi
Resim 5- 1. Holbein tipi halı, 16. yüzyıl sonu, New York, Metropolitan Museum of Art.
Resim 6- 1. Holbein tipi halının çok değişik ve nadir bir örneği, Londra, Keir Koleksiyonu
Resim 7- 1. Holbein tipine ait bir halı tasviri, B. van Orley'in ''Kutsal Aile'' tablosundan detay, Madrid, Prodo Müzesi.Resim 8- Hans Holbein'in ''Tüccar George Gisze Portresi'' 1532, Masanın üzerini örten 1. Holbein tipi halı tasviri, Berlin, Staatliche Museen.
Resim 9- 1. Holbein tipi, geometrik desenli Anadolu halısı, 16. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi
Resim 10- Geometrik örnekli 1. Holbein tipi Anadolu halısı, Türkmen halılarına bağlanır. İstanbul, Vakıflar Halı Müzesi.Resim 11- 1. Holbein tipi kırmızı zeminli halı, İstanbul, Vakıflar Halı Müzesi.
Geometrik motifli Türk halılarının II. grubunu da Venedikli bir ressam olan Lorenzo Lotto, tablolarında resmetmiştir. Onun için bu halılara da Lotto Halıları denilmektedir. Halbuki bu halıları Lotto’dan başka, pek çok Batılı ressam da tablolarında resmetmiştir. Lotto halılarının genel kompozisyon düzeni; geometrik motifli halıların I. grubuna (Holbein) benzemekle birlikte, küçük karelere ayrılmış halı zemininde bitkisel rumi ve palmetlerin oluşturduğu bir sekizgen ve yine aynı örneklerin oluşturduğu eşkenar dörtgen ya da baklava şekillerinden meydana gelen bir kompozisyon düzeni esas alınmıştır. Daha serbest şekilde ve çözümlenmiş bitki formlarının (rumi, palmet) meydana getirdiği bu sekizgen ve baklava şekilleri, sonsuzluk prensibine ve kaydırmalı eksenlere göre, alternatif bir sıralama gösterir. Bunların bordürlerindeki kufi yazıdan bozma bitkisel form ve şekiller de karakteristik bir özellik taşır. Bir bakıma Uşak ve çevresindeki XVI. yüzyılda dokunmuş halılarla benzerlik gösteren Lotto halılarının kahverengi ve sarı zemin üzerine, çeşitli desenlerden meydana gelen renk anlayışı dikkat çekicidir.
Çizim 4- 2. Holbein (Lotto) tipi halının şematik çizimi.
Resim 12- Lotto halısı, 17. yüzyıl, Phildelphia Museum Art.
Resim 13- L. Lotto, Venedik S. Giovanni Paolo Kilisesinde altar resminden detay.
Resim 14- Lotto halısı tasviri, Luca Longhi'nin taht üzerine ''Meryem ve Çocuk İsa'' tablosundan detay, 1530, Folinpopoli Chiesa di san Rufillo.
Resim 15- Armalı Lotto halısı, 17. yüzyıl, New York, Metropolitan Museum of Art, Me Mullan koleksiyonundan gelmiştir.
Resim 16- Lotto halısı, 16. yüzyıl sonu, Londra, Victoria and Albert Museum.
Resim 17- Lotto halısı 17. yüzyıl, Antalya'dan gelme, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.Resim 18- Kahverengi zeminli Lotto halısı, 17. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Geometrik motifli III. grup halılarda zemindeki kare ve sekizgenler büyüyerek iç alan iki, üç veya dört eşit kareye veya dikdörtgene ayrılmıştır. Bu alanların her birine ayrı ayrı sekizgenler ve bunların içerisine de sekiz köşeli yıldızlar, çeşitli bitki motifleri, sakin duruşlu veya mücadele eder vaziyetteki hayvan figürleri yerleştirilmiştir. Bordürlerde de çoğunlukla çeşitli çiçek desenleri ve kufi yazı formları kullanılmıştır. Genellikle Bergama ve yöresinde dokunduğu anlaşılan bu grubun hakim renkleri; mavi, kırmızı ve kahverengidir.
Çizim 5- 3. Holbein tipi( büyük örnekli) halının çizimi
Resim 19- 3. Holbein tipi halı, 16. yüzyıl, Berlin, Museum für İslamische Kunst.
Resim 20- 3. Holbein tipi halının tasviri, Hans Holbein'in Elçiler tablosu, 1533.
Resim 21- Hans Holbein Elçiler tablosundan detay.
Resim 22- 3. Holbein tipi halı, A. da Messina'nın Aziz Sebastian tablosundan detay, Dresden, Gemalde Gallery.
Resim 23- 3. Holbein tipi halı, V. Foppo'nın 1485 tarihli freskinde, 15. yüzyıl sonu, Milano, Accademia di Belle Arte di Brera.
Resim 24- 3. Holbein tipi, Bergama halısı, 16. yüzyıl sonu, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Resim 25- 3. Holbein tipi halı, 16. yüzyıl sonu, İstanbul, Vakıflar Halı Müzesi.
Resim 26- 3. Holbein tipi, Bergama Halısı, 17, yüzyıl sonu, İstanbul, Vakıflar Müzesi.
Resim 26- 3. Holbein tipi, Bergama Halısı, 17, yüzyıl sonu, İstanbul, Vakıflar Müzesi.
IV. grup geometrik motifli halılar da III. grup halılara benzemekle birlikte, orta alanda üst üste yerleştirilmiş bir veya iki kareyle bazan da üç kare veya bir sekizgenin çevresinde daha küçük kare ve sekizgenlerden meydana gelen bir gruplaşmayı esas alır. Bordürlerde de iyice şematikleştirilmiş çiçek ve kufi yazı örneklerine yer verilmiştir.
Çizim 6- 4. Holbein tipi halının şematik çizimi.
Resim 27- 4. Holbein tipi halı, 17. yüzyıl son yarısı, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Resim 27- 4. Holbein tipi halı, 17. yüzyıl son yarısı, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Resim 28- 4. Holbein tipi halı, onaltıgen yıldız madalyonlu, 17. yüzyıl sonu, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Resim 29- 4. Holbein tipi halı, 18. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Kaynakça
- AKPINAR, C., “Anadolu Döşemealtı Halıları”, Antik Dekor, 1997.
- ASLANAPA, O., “Türk Halı Sanatında Yeni Gelişmeler”, Sanatsal Mozaik, Y. 2, S. 19, Mart 1997.
- ASLANAPA, O., “Türk Halı Sanatında Yeni Keşifler”, Arış, Y. 1, S. 2, Ağustos 1997, s. 10-17.
- ASLANAPA, O., Türk Halı Sanatı, İstanbul 1972.
- ASLANAPA, O., Türk Halı Sanatının Bin Yılı, İstanbul 1987.
- ASLANAPA, O.-DURUL, Y., Selçuklu Halıları, İstanbul 1973.
- ATALAY, B., Türk Halıcılığı ve Uşak Halıları, Ankara 1967.
- BATARİ, F, Ottoman Turkısh Carpets, Budapest 1994.
- BAYRAKTAROĞLU, S., “Çanakkale Halıları”, Vakıflar Dergisi, S. XIX, Ankara 1985.
- ÖNEY, G., “Türk Halısının Serüveni”, Arış, Y. 1, S. 1, Mart 1997.
- ÖZTÜRK, İ-AYDIN, Ö., “Türk Halıcılığının Tarihsel Gelişimi ve Gördes Halıları”, Türkiyemiz, S. 72, Mayıs 1994.
- RİCE, T. T., Ancient Arts of Central Asia, London 1965.
- RİEFSTAHL, R. M., “Primitive Rugs of the Konya Type in the Mosque of Beyshehir”, The Art Bulletin, XIII, 1931.
- ROBİNSON, V. J., Eastern Carpets, London 1982.
- SAMUK, G., “Uşak Halılarının Dünü Bugünü”, Türk Dünyası Araştırmaları, Türk Halıları Özel Sayısı, S. 32, Ekim 1984.
- SARRE, F.-FALKENBERG, T., “Ein Frühes Knupfteppichfragment Aus Chinesisch Turkestan”, Berliner Musen, LXII, 1921.
- STEİN, A., Ancient Khotan, Oxford 1907.
- TEKÇE, E. F., Pazırık, Altaylardan Bir Halının Öyküsü, Ankara 1993.
- VEGH, J.-LAYER, C., Tapis Turcs, Prevenant des Eglises et Collections des Transilvanie, Paris 1925.
- YETKİN, Ş., “Osmanlı Saray Halılarından Yeni Örnekler”, Sanat Tarihi Yıllığı, VII, İstanbul 1977.
- YETKİN, Ş., Türk Halı Sanatı, Ankara 1973, Ankara 1991.
Yorumlar
Yorum Gönder