Erzurum Evleri Genel Özellikleri ve Örnekler

Genel Özellikler

• Ana yapı malzemesi olarak taş, tuğla, ahşap ve maden olarak ele alınabilir.
• Erzurum evlerinin cephesi zengin bir mimari yapıya sahiptir. 19. Yy ortalarından sonra barok üslup yaygınlaşmıştır. Özellikle bazı azınlık ustalarının çalışmalarında barok sütunlar, kapı ve pencere kemerlemesi gibi farklılıklar görülür. Cephenin en dikkat çekici kısımları evlerin ana giriş kapılarıdır.
• Erzurum evinin ana plan şemasını zemin katta avlu ile tandır evi ilişkisi belirlemektedir. Ana kapıdan girilen avlu, yan mekanlara, üst kata ve tandır evine geçit verir.
• Erzurum evlerinin iç süslemelerinde çeşitli motif zenginliği bulunur. Tek katlı mütevazi bir evin bile pencere ya da saçağında yapının bütünlüğü ile uyuşan süslemeler ihmal edilmemiştir.
• Doğu Anadolu’da benzer iklim şartları geleneksel bir ev tipi ortaya çıkarmıştır.

Erzurum Evleriyle İlgili Terimler

• Kitlek: Kapı kanadının içten kilitlenmesini sağlayan hareketli madeni-ahşap unsur.
• Keran: Örtüde kullanılan yuvarlak kesitli ağaçlar.
• Kehle suvağı: Derz
• Gullep: Kapı menteşeleri
• Çakçavi: Tandırevi vb. mekanların örtülerinde kullanılan prizma biçiminde camlı çerçeve, ışıklık.
• Ceferlik: Musandra, yemişlik, eşya depocuğu.
• Ayvanoda, Başoda: Cephede çıkma yapan başoda, yazlık oda.
• Kontlar: Evlerin cephelerinde 1-1,5 uzunluğunda dikey olarak hatıllara çakılmış dörtgen kesitli ağaçlar.
• Kurun: Dikdörtgen prizma biçimli taş su deposu. Tandır evlerinde büyükleri ve çeşme şeklinde kemerli cepheleri olanları vardır.
• Tandır evi: Erzurum evlerinin mutfak, oturma yeri, pişirme yeri gibi ihtiyaçlarını karşılayan kırlangıç örtülü en önemli bölümü. Ev, aşhana, tandırdamı da denilmektedir.
• Saltaşı: Erzurum evlerinde döşemelerde kullanılan düzgün yassı taşlar.
• Mertek: Evlerin inşasında kullanılan kalın taşıyıcı ağaçlara verilen genel ad. Örtüde kalın taşıyıcı ağaçların üzerine mertekler dizilir. Bunların üzerine kamış, çamur çekilir.
• Merek: Ot ve saman konulan yapı. Ahırın bir bölümü.
• Kırlangıç Örtü: Tandır evinin dikdörtgen kesitli kalın kirişlerin üst üste bindirilmesiyle elde edilen kubbeyi andıran ortadan ışıklı örtüsü.

Dursun Akal Evi

1754 yılında yapılmıştır.
İki katlı bir evdir. Düzgün yonu taştan inşa edilen zemin katta tandırevi, iki kışlık oda, hela bulunur. Moloz taştan yapılan üst katta, dikdörtgen bir sofaya iki oda ile bir sandık odası yer almaktadır. Bugün zemin katın üst kata olan bağlantısı kesilmiştir. Binanın cephesinde üç kapı yer alır. Bunlardan ikisi birbirine paralel iki avluya, diğeri ahıra açılmaktadır. Avlulardan doğudaki, üst kata selamlığa batıdaki haremliğe geçişi sağlar. Batıdaki avludan tandırevine girilir. Kırlangıç tarzı bir örtüye sahip olan bu mekanda kurun ahşaptan yapılmış olup zengince süslenmiştir.

Tandırevinin doğuda, üst katta, ahıra ve helaya açılan üç kapısı bulunur. Kuzeyinde yer alan küçük bir aralığa açılan, biri yine doğu, diğeri batı yönlerde iki kapıyla kışlık odalarına girilir. Doğudaki oda küçük boyutludur. Batıdaki büyük odanın yüklüğünün kapı arkasına düşen kısmında gusülhane yer alır. Kapakları geçme ve çakma olan bu yüklüğün üzeri caferlik olarak değerlendirilmiş ve bu kısım odayı örten tavandan bir kemerle ayrılarak belirtilmiştir. Duvardan tavana geçişte silmeler halinde sıralanan pervazlar da süslüdür.
1. kata gelince, alt katta, doğudaki avluda yer alan merdivenle üst kata çıkılmaktadır. Üst kat odaları, çıkış merdivenlerinin de yer aldığı geniş bir sofaya açılır. Merdivenin tam karşısında, batıda bir servis odası vardır. Doğuda yer alan odanın büyüklüğünün bir kısmı gusülhane olarak değerlendirilmiştir. Her iki odanın pencereleri güneye bakar. Tavanların çıtalardan meydana gelen baklava dilimleri ile süslenmiştir.

Yapı dıştan oldukça sadedir. Yapının cephesinde üç kapıdan ortada yer alan ahşap kapı dikkat çekicidir. Kademeli sıralanmış silmelerden dikdörtgen bir çerçeve ortaya koyan kapı pervazının en dıştaki silmesi ard arda sıralanmış küçük kabartma yaprak motiflerinin teşkil ettiği bir bordür halindedir. Zemin ve üst katlarında yer alan odaların özellikle ahşap tavan süslemeleri oldukça zengindir. Tandırevinde yer alan kurun cephesi ve üst katta servis odasında dikkati çeken ahşap dolap kemeri, akant yapraklarının doldurduğu silmelerle, kurun alınlığındaki vazodan çıkan kıvrık dallar geç dönem barok motifleridir.

Resim 1

Resim 2

Resim 3

Ahıskalıların Evi
Yapımı: 1763

Resim 4

Semih Bey'in Evi
18. yy sonu

Resim 5

Resim 6


Resim 7

Kadıhafızoğulları Evi
Yapımı 1786

Resim 8

Resim 9

Resim 10


Resim 11

Resim 12

Hanağasıgilin Evi
Yapımı 19. yy başı

Resim 13

Resim 14

KAYNAKLAR

• Haşim, KARPUZ Türk İslam Mimarisinde Erzurum Evleri. Ankara, 1993
• Haşim Karpuz, Erzurum Evleri , Ankara, 1989.
• H.F.B. Lynch Armenia,s.211
• Hamit Zübeyir, KOŞAY. Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, 1988
• T. KOCAMAN. Eski Erzurum Evleri ,1974
• Gülnur, DEMİREL. Erzurum’un Eski Evleri, Ankara,1991
• Bilge, SIRRI, Erzurum Ev Teşkilatı,. C.VII. Sayı 80 s.89. 1938
• E. Aksoy, Orta Mekan, s.89
• ELDEM, Sedat Hakkı, Türk Evi Plan Tipleri,İstanbul,1963
• Zerrin Köklü- Şerife Tali. Geleneksel Erzurum Evlerinde Tandırevi (Mutfak) ve Mimarisi. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/28909
• PLANLAR VE FOTOĞRAFLAR , HAŞİM KARPUZDAN ALINMIŞTIR