Madalyonlu Uşak Halıları
Sonsuz örnek halinde sıralanmış madalyonlardan kesilmiş bu kompozisyon düzeninde, ancak madalyonlar bazen oval, bazen yuvarlak olarak değişmiş, sıralanışta zeminin boyutları farklı da olsa bir değişme olmamıştır, Bol sayıda kalmış olup, 18. yüzyıl ortalarına kadar devam eden madalyonlu uşakların en iyi cinsleri, sarı çiçeklerle doldurulmuş lacivert zemin üzerine koyu kırmızı ve mavi madalyonlulardır. Kırmızı zeminliler daha zengin'dir ve madalyonları hep lacivert olur. Umumiyetle yünden yapılmış, bazen pamuk kullanılmıştır. Kırmızı, lacivert ve parlak sarı hâkim renkler olup, ikinci derecede yeşil, mavi renkler, konturlarda siyah kullanılmış, üç asıl, iki yardımcı renkle zengin şahane dekorlar meydana gelmiştir.
XVI. yüzyıl başlarından itibaren süratle gerek klasik şeklini almış olan madalyonlu Uşak halıları, hemen Avrupa'ya da ihraç edilmiştir. VIII. Henri' nin, Kraliçe Elizabeth zamanında 1570'te kopya edilen bir aile resminde, ayakları altına serilmiş bir madalyonlu Uşak halısı tasvir edilmiştir. 16. yüzyıl Hollanda enteriör resimlerinde masaya serilmiş madalyonlu Uşak halılarının çok titiz resmedilmiş tasvirleri vardır. Vermeer' in Buckingham sarayında ve Dresden galerisindeki, Terborchun Londra National Gallery' deki tabloları bunlar arasındadır. Polonyalı Wiesiolowski ailesi arması ile madalyonlu Uşak halısı (Berlin Müzesinde) ve Krakovi' de Wavel' de bulunan halı, madalyonlu uşakların sipariş üzerine yapıldığı'nı gösterir.
17. yüzyılda madalyonlu halıların değişik tipleri de ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri sekiz dilimli madalyonların değişik eksenlerle sıra'lanmasından meydana gelen sonsuz örnek prensibini kuvvetle belirtmektedir. Bunun daha eski bir örneği son harpte Berlin Müzesin' de yanmış fakat bu arada birçok başka örnekleri bulunmuştur.
Görsel 1- Madalyonlu Uşak halısı, 16. yüzyıl sonu, Özel koleksiyon .
Görsel 2- Madalyonlu Uşak Halısı, 16. yüzyıl, İstanbul, Vakıflar Halı Müzesi, Env: A.70
Görsel 3- Madalyonlu Uşak Halısı, 17. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Çizim 1- Madalyonlu Uşak Halısının Şematik Çizimi
Görsel 4- Aynı Madalyonlarla 17. yüzyıl Uşak halısı, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Görsel 5- Madalyonlu Uşak halısı, 17. yüzyıl, özel koleksiyon New York.
Yıldızlı Uşak halıları sayıca daha küçük bir ip olup, sekiz kollu yıldızlarla küçük baklava biçimindeki madalyonların kaydırılmış eksenler üzerinde alternatif sıralanmasını gösterir. Bunlar orta boy halılardır, dört metreden uzun olanları pek azdır. Zaman bakımından da 17. yüzyıl sonundan ileri geçmez. Daima kırmızı zemin üzerine sekiz köşeli yıldız madalyonlar ve küçük baklavalar koyu mavi ekleri meydana getirir. Bunlarda halının ortası belirtilmez ve madalyonların sonsuz örneğe bağlandığı açıkça bellidir. Bazen zemin, mavi madalyonlar kırmızı renkte olabilir. Madalyonların içi sarı ve kırmızı palmet ve çifte Rumilerle dolgunlaşmış, zemin köşeli dallar ve çok renkli çiçeklerle bezenmiştir. Bunların başlangıç tarihleri daha belirlidir. Bordürlerinin ortasındaki kartuşlar içinde Montague ailesinin armasını taşıyan yıldızlı Uşak grubundan üç halının ikisi tarihlidir. Duke of Buccleuch koleksiyonunda bulunan bu halılardan üç yıldız, iki baklava veya üç baklava iki yıldız olarak beşer madalyon halinde alternatif sıralanmış örnekle büyük halı 1584 tarihli, 3 madalyon sırası ile daha küçük olanı 1585 tarihlidir. Tarihler dar kenarda, halı üzerine dikilmiştir. Üçüncü halı tarihsizdir. 1914'ten beri İngilizlere mal edilen bu halılar, sonraları Kühnel ve Erdmann gibi otoritelerce Türk halısı olarak kabul edilmiştir.
Görsel 6- Yıldızlı Uşak Halısı, 16. yüzyıl, New York, Metropolitan Museum of Art.
Görsel 7- Yıldızlı Uşak Halısı, 17. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Çizim 2- Yıldızlı Uşak Halısının şematik çizimi.
Görsel 8- Yıldızlı Uşak halısı, 17. yüzyıl, Paris, Musee des Arts Decoratifs.
Görsel 9- Geç döneme ait bir yıldızlı Uşak halısı, 18. yüzyıl, bozulmuş tip, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi, Env: 935.
Uşak Halılarının Değişik Tipleri
Kuşlu Uşak Halıları
Genellikle beyaz halı zemini üzerinde geometrik şemada düzenlenmiş stilize kuş motifleri ile karakteristik desen yapısı nedeniyle bu halılara Kuşlu Uşak Halıları ismi verilmiştir. Nadir olarak saray tezgahlarında dokunmuş çok büyük ebatlılarına da rastlanabilmesine rağmen, genellikle köy el tezgahlarında dokunmuş örneklerine daha fazla rastlamak mümkündür. Diğer Anadolu Türk halılarında olduğu gibi bu gruba giren çok sayıda kuşlu Uşak halısı da yurtdışı müze ve koleksiyonlarında bulunmaktadır.
Çintemanili Uşak Halıları
Timur arması olarak bilinen “Çintemani” motifi, Osmanlı nakkaşları tarafından özellikle çatma, kemha, seraser ve serenk gibi saraya dokunan kıymetli kumaşlarda, kumaş deseni olarak 16 ve 17. Yüzyılda yaygın olarak kullanılmıştır. Osmanlı kumaş sanatındaki bu gelişmeye paralel olarak, saray için halı dokuyan Uşak’taki atölyelerde çintemanili motifli halıların da dokunmuş olması muhtemeldir. Altında stilize ejder motifi bulunan 3 ay motifli “Çintemani” motifli halılara ait çok az sayıda parça yer almaktadır.
Görsel 10- Çiçekli Uşak halısı, 17. yüzyıl sonu, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Görsel 11- Uşak halısının değişik tipi, 18. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi, Env: 406.
Görsel 12- Uşak halısının değişik bir tipi, 17. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi, Env:699.
Görsel 13- Çin bulutlu madalyonlarla Uşak halısı, 17. yüzyıl sonu, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi, Env: 698.
Görsel 14- Çin bulutlu baklava şemalı halı, 17. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi, Env: 865.
Görsel 15- Yıldızlı Uşak'tan gelişen küçük boy halı, 18. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi. Env: 277.
Görsel 16- Beyaz zeminli Uşak halısı, 17. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Görsel 17- Kahverengi zemine post motifli halı, 18. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Sonsuz örnek halinde sıralanmış madalyonlardan kesilmiş bu kompozisyon düzeninde, ancak madalyonlar bazen oval, bazen yuvarlak olarak değişmiş, sıralanışta zeminin boyutları farklı da olsa bir değişme olmamıştır, Bol sayıda kalmış olup, 18. yüzyıl ortalarına kadar devam eden madalyonlu uşakların en iyi cinsleri, sarı çiçeklerle doldurulmuş lacivert zemin üzerine koyu kırmızı ve mavi madalyonlulardır. Kırmızı zeminliler daha zengin'dir ve madalyonları hep lacivert olur. Umumiyetle yünden yapılmış, bazen pamuk kullanılmıştır. Kırmızı, lacivert ve parlak sarı hâkim renkler olup, ikinci derecede yeşil, mavi renkler, konturlarda siyah kullanılmış, üç asıl, iki yardımcı renkle zengin şahane dekorlar meydana gelmiştir.
XVI. yüzyıl başlarından itibaren süratle gerek klasik şeklini almış olan madalyonlu Uşak halıları, hemen Avrupa'ya da ihraç edilmiştir. VIII. Henri' nin, Kraliçe Elizabeth zamanında 1570'te kopya edilen bir aile resminde, ayakları altına serilmiş bir madalyonlu Uşak halısı tasvir edilmiştir. 16. yüzyıl Hollanda enteriör resimlerinde masaya serilmiş madalyonlu Uşak halılarının çok titiz resmedilmiş tasvirleri vardır. Vermeer' in Buckingham sarayında ve Dresden galerisindeki, Terborchun Londra National Gallery' deki tabloları bunlar arasındadır. Polonyalı Wiesiolowski ailesi arması ile madalyonlu Uşak halısı (Berlin Müzesinde) ve Krakovi' de Wavel' de bulunan halı, madalyonlu uşakların sipariş üzerine yapıldığı'nı gösterir.
17. yüzyılda madalyonlu halıların değişik tipleri de ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri sekiz dilimli madalyonların değişik eksenlerle sıra'lanmasından meydana gelen sonsuz örnek prensibini kuvvetle belirtmektedir. Bunun daha eski bir örneği son harpte Berlin Müzesin' de yanmış fakat bu arada birçok başka örnekleri bulunmuştur.
Görsel 1- Madalyonlu Uşak halısı, 16. yüzyıl sonu, Özel koleksiyon .
Görsel 2- Madalyonlu Uşak Halısı, 16. yüzyıl, İstanbul, Vakıflar Halı Müzesi, Env: A.70
Görsel 3- Madalyonlu Uşak Halısı, 17. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Çizim 1- Madalyonlu Uşak Halısının Şematik Çizimi
Görsel 4- Aynı Madalyonlarla 17. yüzyıl Uşak halısı, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Görsel 5- Madalyonlu Uşak halısı, 17. yüzyıl, özel koleksiyon New York.
Yıldızlı Uşak halıları sayıca daha küçük bir ip olup, sekiz kollu yıldızlarla küçük baklava biçimindeki madalyonların kaydırılmış eksenler üzerinde alternatif sıralanmasını gösterir. Bunlar orta boy halılardır, dört metreden uzun olanları pek azdır. Zaman bakımından da 17. yüzyıl sonundan ileri geçmez. Daima kırmızı zemin üzerine sekiz köşeli yıldız madalyonlar ve küçük baklavalar koyu mavi ekleri meydana getirir. Bunlarda halının ortası belirtilmez ve madalyonların sonsuz örneğe bağlandığı açıkça bellidir. Bazen zemin, mavi madalyonlar kırmızı renkte olabilir. Madalyonların içi sarı ve kırmızı palmet ve çifte Rumilerle dolgunlaşmış, zemin köşeli dallar ve çok renkli çiçeklerle bezenmiştir. Bunların başlangıç tarihleri daha belirlidir. Bordürlerinin ortasındaki kartuşlar içinde Montague ailesinin armasını taşıyan yıldızlı Uşak grubundan üç halının ikisi tarihlidir. Duke of Buccleuch koleksiyonunda bulunan bu halılardan üç yıldız, iki baklava veya üç baklava iki yıldız olarak beşer madalyon halinde alternatif sıralanmış örnekle büyük halı 1584 tarihli, 3 madalyon sırası ile daha küçük olanı 1585 tarihlidir. Tarihler dar kenarda, halı üzerine dikilmiştir. Üçüncü halı tarihsizdir. 1914'ten beri İngilizlere mal edilen bu halılar, sonraları Kühnel ve Erdmann gibi otoritelerce Türk halısı olarak kabul edilmiştir.
Görsel 6- Yıldızlı Uşak Halısı, 16. yüzyıl, New York, Metropolitan Museum of Art.
Görsel 7- Yıldızlı Uşak Halısı, 17. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Çizim 2- Yıldızlı Uşak Halısının şematik çizimi.
Görsel 8- Yıldızlı Uşak halısı, 17. yüzyıl, Paris, Musee des Arts Decoratifs.
Görsel 9- Geç döneme ait bir yıldızlı Uşak halısı, 18. yüzyıl, bozulmuş tip, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi, Env: 935.
Uşak Halılarının Değişik Tipleri
Kuşlu Uşak Halıları
Genellikle beyaz halı zemini üzerinde geometrik şemada düzenlenmiş stilize kuş motifleri ile karakteristik desen yapısı nedeniyle bu halılara Kuşlu Uşak Halıları ismi verilmiştir. Nadir olarak saray tezgahlarında dokunmuş çok büyük ebatlılarına da rastlanabilmesine rağmen, genellikle köy el tezgahlarında dokunmuş örneklerine daha fazla rastlamak mümkündür. Diğer Anadolu Türk halılarında olduğu gibi bu gruba giren çok sayıda kuşlu Uşak halısı da yurtdışı müze ve koleksiyonlarında bulunmaktadır.
Çintemanili Uşak Halıları
Timur arması olarak bilinen “Çintemani” motifi, Osmanlı nakkaşları tarafından özellikle çatma, kemha, seraser ve serenk gibi saraya dokunan kıymetli kumaşlarda, kumaş deseni olarak 16 ve 17. Yüzyılda yaygın olarak kullanılmıştır. Osmanlı kumaş sanatındaki bu gelişmeye paralel olarak, saray için halı dokuyan Uşak’taki atölyelerde çintemanili motifli halıların da dokunmuş olması muhtemeldir. Altında stilize ejder motifi bulunan 3 ay motifli “Çintemani” motifli halılara ait çok az sayıda parça yer almaktadır.
Görsel 10- Çiçekli Uşak halısı, 17. yüzyıl sonu, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Görsel 11- Uşak halısının değişik tipi, 18. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi, Env: 406.
Görsel 12- Uşak halısının değişik bir tipi, 17. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi, Env:699.
Görsel 13- Çin bulutlu madalyonlarla Uşak halısı, 17. yüzyıl sonu, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi, Env: 698.
Görsel 14- Çin bulutlu baklava şemalı halı, 17. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi, Env: 865.
Görsel 15- Yıldızlı Uşak'tan gelişen küçük boy halı, 18. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi. Env: 277.
Görsel 16- Beyaz zeminli Uşak halısı, 17. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Görsel 17- Kahverengi zemine post motifli halı, 18. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Görsel 18- Kırmızı zemine post motifli halı, 17. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Görsel 19- Kuşlu halı, 17. yüzyıl, New york, Metropolitan Museum of Art.
Görsel 20- Kuşlu halı, 17. yüzyıl, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi.
Görsel 21- Çift Nişli Uşak Halısı, 16. yüzyıl onu, İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi env 11
Görsel 22- Koyu mavi zeminli uşak halısı 16 yüzyıl İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi
Bergama Halıları
Holbein halılarının III. ve IV. tiplerinden gelişen Bergama halılarında geometrik desenler ve kuvvetle üsluplanarak geometrik şemaya uydurulmuş bitki motifleri görülür. Bunların en önemli tiplerinden biri, halı zeminini enine dolduran iki veya üç çeşit karenin üst üste sıralanmasını gösterir. Karelerin ortasına sekizgenler, bazen altıgen yerleştirilmiş, köşeler üçgenlerle doldurulmuştur. Diğer bir tip, ortadaki esas motif olan sekizgenin etrafında küçük sekizgenlerin gruplaşmasını gösterir. Gelişmede sekizgenlerin etrafındaki kare veya dikdörtgen çerçeve ortadan kalkmakla beraber, daha sonra kare çerçeveler tekrar görülmüş ve aralarına stilize hayvan figürleri yerleştirilmiştir. Yıldız veya kare biçiminde motifler de vardır.
En eskileri 16. yüzyıldan kalmış olan Bergama halıları, Selçuklu halılarının birçok motiflerini ve kufi bordürlerini günümüze kadar yaşatmışlardır. Devetüyü sarısı, tabii beyaz, iki kırmızı, mavi, ceviz yeşili, kahverengi ile iki renk tonunun yan yana kullanılması, Selçuklu renkleri geleneğinin devamıdır.
Geometrik motifler yanında, kuvvetle üsluplanmış bitki motifleri de geometrik düzene uymakla beraber bordürlerde ve 19. yüzyıldan sonraki halılarda natüralist çiçek ve yaprak motifleri görülür.
18. yüzyıl örneklerinde dolgu motifi olarak tekrar ortaya çıkan küçük hayvan figürleri Bergama halılarının hayvan motifli halılar ile bağlantısını açıkça belli eder.,
Geometrik motifler yanında, kuvvetle üsluplanmış bitki motifleri de geometrik düzene uymakla beraber bordürlerde ve 19. yüzyıldan sonraki halılarda natüralist çiçek ve yaprak motifleri görülür.
18. yüzyıl örneklerinde dolgu motifi olarak tekrar ortaya çıkan küçük hayvan figürleri Bergama halılarının hayvan motifli halılar ile bağlantısını açıkça belli eder.,
Görsel 23- 3. Holbein tipi Bergama halısı,18. yüzyıl, İstanbul , Vakıflar Halı Müzesi
Görsel 24- Bergama Halısı, 18. yüzyıl, İstanbul, Vakıflar Halı Müzesi.
Görsel 25- Bergama halısı, 18. yüzyıl, İstanbul, Vakıflar Halı Müzesi.
Görsel 26- Bergama Halısı, 19. yüzyıl, İstanbul, Vakıflar Halı Müzesi.
Görsel 27- Bergama halısı, 1884,İstanbul, Vakıflar Halı Müzesi.
Kaynakça
- AKPINAR, C., “Anadolu Döşemealtı Halıları”, Antik Dekor, 1997.
- ASLANAPA, O., “Türk Halı Sanatında Yeni Gelişmeler”, Sanatsal Mozaik, Y. 2, S. 19, Mart 1997.
- ASLANAPA, O., “Türk Halı Sanatında Yeni Keşifler”, Arış, Y. 1, S. 2, Ağustos 1997, s. 10-17.
- ASLANAPA, O., Türk Halı Sanatı, İstanbul 1972.
- ASLANAPA, O., Türk Halı Sanatının Bin Yılı, İstanbul 1987.
- ASLANAPA, O.-DURUL, Y., Selçuklu Halıları, İstanbul 1973.
- ATALAY, B., Türk Halıcılığı ve Uşak Halıları, Ankara 1967.
- BATARİ, F, Ottoman Turkısh Carpets, Budapest 1994.
- BAYRAKTAROĞLU, S., “Çanakkale Halıları”, Vakıflar Dergisi, S. XIX, Ankara 1985.
- ÖNEY, G., “Türk Halısının Serüveni”, Arış, Y. 1, S. 1, Mart 1997.
- ÖZTÜRK, İ-AYDIN, Ö., “Türk Halıcılığının Tarihsel Gelişimi ve Gördes Halıları”, Türkiyemiz, S. 72, Mayıs 1994.
- RİCE, T. T., Ancient Arts of Central Asia, London 1965.
- RİEFSTAHL, R. M., “Primitive Rugs of the Konya Type in the Mosque of Beyshehir”, The Art Bulletin, XIII, 1931.
- ROBİNSON, V. J., Eastern Carpets, London 1982.
- SAMUK, G., “Uşak Halılarının Dünü Bugünü”, Türk Dünyası Araştırmaları, Türk Halıları Özel Sayısı, S. 32, Ekim 1984.
- SARRE, F.-FALKENBERG, T., “Ein Frühes Knupfteppichfragment Aus Chinesisch Turkestan”, Berliner Musen, LXII, 1921.
- STEİN, A., Ancient Khotan, Oxford 1907.
- TEKÇE, E. F., Pazırık, Altaylardan Bir Halının Öyküsü, Ankara 1993.
- VEGH, J.-LAYER, C., Tapis Turcs, Prevenant des Eglises et Collections des Transilvanie, Paris 1925.
- YETKİN, Ş., “Osmanlı Saray Halılarından Yeni Örnekler”, Sanat Tarihi Yıllığı, VII, İstanbul 1977.
- YETKİN, Ş., Türk Halı Sanatı, Ankara 1973, Ankara 1991.
Emeklerine sağlık.
YanıtlaSil